Boeken van Milan Kundera

In Afscheidswals heeft Milan Kundera een aantal personen bijeengebracht in een badplaats van vergane glorie. Allemaal zijn ze op zoek naar het geluk, waardoor ze nu eens aangetrokken en dan weer afgestoten worden. Ook in dit boek bespeelt Kundera de figuren die meedoen aan de dans van het leven tegelijkertijd met humor, sarcasme en tederheid.

De verpleegster Rozena ziet in de seksualiteit een mogelijkheid om zichzelf te bevrijden. Ze beeldt zich in dat ze zwanger is van de beroemde trompettist Klíma, maar al snel blijkt dat de vrijheid waarnaar zij verlangt, noch die welke hij wil behouden, bestaat. Terwijl zij hun spel van list en bedrog spelen, worden het ongewilde vaderschap en het gewenste moederschap twee oncontroleerbare krachten die het leven van iedereen gaan beheersen. Ieder doet al het mogelijke om het lot te manipuleren, zoals dokter Škréta, die het algemeen welzijn dient door de zogenaamd onvruchtbare vrouwen die voor behandeling in zijn kliniek komen, te injecteren met zijn sperma.

De personages worden achtervolgd door spijt over verloren kansen, maar zodra ze er een keer in slagen een kans te grijpen, blijkt de oorspronkelijke inhoud ervan verdwenen. Alle figuren leven in een klucht waaruit ze niet kunnen ontsnappen.

De grap, de eerste roman van meesterschrijver Milan Kundera, verscheen in 1967 en maakte de schrijver op slag beroemd.

Wanneer de jonge man Ludvík aan zijn vriendin als grap een briefkaart met politiek gewaagde teksten stuurt, valt deze kaart in verkeerde handen. Als straf moet Ludvík voor bepaalde tijd in de kolenmijnen werken. Na zijn terugkeer verleidt hij bij wijze van wraakzuchtige grap de vrouw van de man die hem zo wreed vervolgde.

De grap is een verhaal waarin politiek, liefde en dood op een zeer directe, bijna elementaire manier met elkaar in conflict komen.

Tomas, de lichtheid. Tereza, de zwaarte. Sabina, het verraad. Franz, de droom. Vier personages, vier manieren om in de wereld te staan, en het verhaal van hun botsing. Tomas ontmoet Tereza en trouwt met haar, maar kan zijn hang naar losse relaties niet opgeven. Sabina is zijn favoriete minnares en ook zij wil zich niet binden.

Wanneer haar nieuwe geliefde Franz zijn vrouw voor haar in de steek wil laten, verdwijnt ze dan ook uit zijn leven. Franz zet zijn Grote Mars voort, terwijl Tereza en Tomas alsnog beleven wat onmogelijk leek: een idylle.

Het boek van de lach en de vergetelheid toont de wanhopige strijd van inwoners van het communistische Tsjechoslowakije om hun herinneringen te bewaren of te bedwingen. Politiek en leger zetten alles op alles om de burgers hun werkelijke geschiedenis te doen vergeten, terwijl dezelfde burgers ook met hun persoonlijke herinneringen worstelen.

De politiek actieve Mirek denkt aan zijn vroegere vriendin als hij wordt gevolgd door overheidsagenten die hem uit de geschiedenis willen wissen. Tamina, een emigrante, kampt met de herinneringen aan haar overleden man en hoort tijdens haar werk als serveerster het relaas van haar klanten aan. Ze gaat naar een eiland vol kinderen: kinderen hebben geen geheugen. Maar tegen het vergeten lijkt weinig te ondernemen - behalve in lachen uitbarsten, zoals Kundera doet.

De vrienden Alain, Ramon, Charles en Caliban zijn op zoek naar het eindeloos goede humeur dat volgens de ernstige filosoof Hegel onontbeerlijk is voor de ware humor.

Intussen denkt Alain over de navel als erotisch middelpunt van het lichaam, ontvlucht Ramon de lange rij bezoekers voor de engelen van Chagall, wil Charles een toneelstuk voor het marionettentheater schrijven en volhardt de voormalige acteur Caliban in zijn nep-Pakistaans waarmee hij niemand nog langer imponeert, behalve een Portugese dienstmeid.

Wat als we een grap niet als grap herkennen? Het feest der onbeduidendheid zou gelezen kunnen worden als een bespiegeling over die vraag - of als een grap.

Het leven is elders is het verhaal van Jaromil, de zoon van een kleinburgerlijke, in de liefde bedrogen moeder, die haar kind voorbestemt om een geniaal dichter te zijn. En zo wordt de verlegen Jaromil een zelfingenomen dichter tegen-wil-en-dank, hunkerend naar roem en erkenning, en innerlijk gekweld door zijn kinderlijke uiterlijk en een betuttelende moeder.

Als in 1948 de communisten in Tsjechoslowakije aan de macht komen en met de moderne kunst afrekenen, wordt Jaromil een pseudo-revolutionair die zijn gedichten voorleest aan de leden van de veiligheidsdienst. En vastberaden om als held overeind te blijven, verklikt hij het enige (zeer lelijke) meisje met wie hij kan vrijen aan diezelfde dienst.

Uiteindelijk zal Jaromil, die naar het voorbeeld van verscheidene groten uit de Geschiedenis droomde van een dood door gloed en vlammen, op uiterst onpoëtische wijze sterven.

Identiteit vertelt het verhaal van een crisis. Een crisis tussen een man en een vrouw, Jean-Marc en Chantal, die veel van elkaar houden. Beiden hebben in hun relatie met de ander hun evenwicht en ontwikkeling gevonden. Jean-Marc neigt naar een leven in de marginaliteit en heeft een rijke verbeelding. Chantal is realistisch en op haar hoede. Sinds jaren leven ze samen in de rustige zekerheid van hun geluk.

De problemen ontstaan uit het niets, althans uit bijna niets. Er is geen ramp, geen overspel en toch belanden ze in een proces vol misverstanden dat, juist omdat ze van elkaar houden, op hun scheiding lijkt af te koersen. Alleen Milan Kundera kan zo'n verontrustend gegeven in een mooie, heldere liefdesroman omzetten.

In tegenstelling tot zijn latere romans voert in deze verhalenbundel luchthartigheid de boventoon: alles draait om het spel. Kundera zou echter Kundera niet zijn als hij met dit spel niet weer een ander spel zou spelen. Het op het eerste gezicht onschuldige amusement maakt algauw plaats voor spanning en onzekerheid, want het spel slaat zijn eigen weg in en keert zich tegen degene die het bedacht heeft.

De personages zijn niet alleen personages van een verhaal, maar tevens figuranten in een hun onbekend toneelstuk. Wat ze ons over onszelf onthullen, is zowel fascinerend als huiveringwekkend.

Lachwekkende liefdes is het boek waarvan Kundera zelf het meeste houdt, omdat het een weerspiegeling is van de gelukkigste periode in zijn leven.

Kundera vertelt het verhaal van Agnes en Laura, twee zussen die een totaal andere levensvisie hebben, en Paul, een advocaat met een passie voor het medium radio. Ook vertelt hij het verhaal van Bettina en Goethe - en ten slotte is er ook nog Rubens die in de grootse finale wordt opgevoerd.

Centraal staat het idee van onsterfelijkheid. Kleine onsterfelijkheid, herinnerd worden door je naasten, of grote onsterfelijkheid, adoratie bij het grote publiek tot eeuwen na de eigenlijke dood. Goethe gaat voor de Grote Onsterfelijkheid, Agnes voor de kleine onsterfelijkheid. Maar op het einde van de rit blijkt dat de verschillen tussen beide protagonisten klein zijn.

Na de val van het communisme wordt de in Frankrijk wonende Tsjechische Irena door haar omgeving gepusht om terug te gaan naar haar geboorteland. Maar het land waarnaar zij terugkeert, is niet het land dat zij achterliet: Praag is fundamenteel veranderd en Irena's vroegere vriendinnen herkennen haar niet.

De enige die haar begrijpt, is een man die ze op het vliegveld van Parijs tegenkomt: Jozef, een Tsjechische emigrant die in Denemarken woont en voor korte tijd zijn land van herkomst bezoekt. Twintig jaar geleden, voor haar vertrek uit Tsjechië, begon Irena bijna een relatie met hem. Nu zij elkaar weer ontmoeten blijkt dat ze zich de geschiedenis allebei anders herinneren.

Milan Kundera en zijn vrouw Vera brengen de nacht door in een kasteel: een oase van rust in een voortrazende wereld. In datzelfde kasteel vindt ook een congres van entomologen plaats, dat voor de jonge Vincent uitmondt in een bizarre liefdesnacht. En zien we daar niet ook de achttiende-eeuwse Madame de T. met de naïeve ridder die ze heeft verleid? Drie nachten, die wervelend in elkaar overvloeien.

Traagheid en snelheid, genot en extase, herinnering en vergetelheid. Daarover gaat Traagheid, de eerste Franse roman van de schrijver van De ondraaglijke lichtheid van het bestaan en Het feest der onbeduidendheid. Nu in een prachtige nieuwe vertaling van zijn vaste vertaler, Martin de Haan.

Gedichtenbundel.

Niet eerder vertaald boek van Milan Kundera over het belang van Midden-Europa. Onverminderd actueel door de Russische inval in Oekraïne.

In 1983, toen hij dacht dat het Oostblok nog duizenden jaren zou standhouden, publiceerde de uitgeweken Tsjech en literaire grootheid Milan Kundera een korte tekst die de hele wereld rondging, vertaald in tientallen talen.

Een gekidnapt Westen zette Midden-Europa in één klap op de kaart als een samenstel van kleine naties waar de Europese eenheid-door-diversiteit haar hoogtepunt bereikt: cultureel behorend bij het Westen, politiek opgeslokt door een vraatzuchtige grote natie (Rusland) die naar eenvormigheid streeft.

Veertig jaar later is Kundera’s tekst weer extra actueel, zowel door de Russische inval in Oekraïne als door de hoofdvraag: wordt de Europese cultuur bedreigd?

Jaques en zijn meester is Kundera's briljante vrije variatie op de romanschrijver Diderot. Kundera's oude liefde voor Diderots Jaques le Fataliste bracht hem ertoe deze 'verstrooiing in tijden van pest' te schrijven. In deze zeer vrije variatie op Diderot wordt de verbeelding van de grote schrijver uit de Verlichting gekoppeld aan die van Kundera.

De Diderot aan wie hier eer wordt betoond, is niet de encyclopedist en de filosoof, maar de romanschrijver. Voor Kundera is hij een van de origineelste romanciers. Daarom is dit toneelstuk niet bedoeld als moraliteit, een filosofische les, maar als een echt toneelstuk, dat geschreven is om het publiek te amuseren en waarin de vindingrijkheid, de humor en het speelse rationalisme van Diderot de boventoon voeren.

De inleiding tot een variatie, die in het boek aan het toneelstuk voorafgaat, is een overpeinzing van de auteur over de roman, over Sterne en Diderot.

In zeven delen, die relatief los van elkaar staan maar toch één essay vormen, geeft Milan Kundera in De kunst van de roman zijn persoonlijke opvattingen over de Europese roman. Is de geschiedenis van de roman bijna voltooid? Is het zo dat in onze tijd van 'terminale paradoxen' de roman niet langer in vrede kan leven met de geest van onze tijd? Als hij nog voort wil gaan met het ontdekken van het nog niet ontdekte, als hij als roman nog 'vooruitgang wil boeken', dan kan hij dat slechts doen tegen de vooruitgang van de wereld in.

Een van de delen van het essay is gewijd aan Kafka, een ander aan Broch, van de eerste tot de laatste regel zijn de beschouwingen van Milan Kundera referenties aan de auteurs waarop 'zijn persoonlijke geschiedenis van de roman' is gebaseerd: Rabelais, Cervantes, Sterne, Diderot, Flaubert, Tolstoj, Musil, Grombowicz. In twee delen, die de vorm van een dialoog hebben, spreekt de auteur over zijn eigen - bijna ambachtelijke - romankunst.

Een 'ontmoeting van mijn overpeinzingen en mijn herinneringen; van mijn oude (existentiële en esthetische) thema's en mijn oude liefdes (Rabelais, Janácek, Fellini, Malaparte...).' In die bescheiden termen omschrijft Milan Kundera zijn vierde essaybundel, eenvoudigweg Een ontmoeting geheten.

Kon Kundera's vorige essay, Het doek, worden gelezen als zijn literaire testament, Een ontmoeting is de illustratie daarvan. Waar Het doek een visionaire situatieschets geeft, gaat Een ontmoeting in op concrete voorbeelden uit literatuur, schilderkunst en muziek. Naast langere essays over de schilder Francis Bacon, de schrijver Anatole France en de componist Janácek bevat het boek ook een reeks kortere stukken: over de romankunst als leverancier van existentiële inzichten, over vrijwillige emigratie, over het nakende einde van de Europese moderniteit. Het boek besluit met een fundamenteel essay over De huid van de verguisde romancier Malaparte, een roman die het 'eilandje in de tijd waarop wij leven' een spiegel voorhoudt: de doden lachen ons uit...

Een beroemde schrijver ontmoet in een geleende flat een meisje. Niet voor een amoureus afspraakje, maar om een gezamenlijke strategie te bepalen ten aanzien van de geheime politie, die hen volgt. Normaal is het meisje het toonbeeld van zelfbeheersing, maar nu heeft de angst haar opengesneden, als de gespleten romp van een vaarskalf aan een slagershaak. En ineens voelt hij het absurde verlangen in zich opkomen om haar te verkrachten.

De schrijver is Kundera zelf, en als hij naar de beroemde drieluikportretten van Francis Bacon kijkt, wordt hij weer aan zijn toenmalige verlangen herinnerd. 'De blik van de schilder drukt zich als een brute hand in het gezicht en probeert de essentie ervan te bemachtigen (...). Ieder van ons heeft dat brute gebaar in zich, de handbeweging die het gezicht van de ander schendt in de hoop er iets in en achter te vinden wat zich daar verborgen houdt.'

Dit essay van de auteur van De ondraaglijke lichtheid van het zijn kan worden beschouwd als het eindpunt van zijn decennialange worsteling met de vraag: wat is een mens? Het is tevens een van de mooiste teksten over de 'gruwelijke' schilder Francis Bacon.

Essay over de geschiedenis en ontwikkeling van de Europese roman vanaf de late Middeleeuwen tot heden...

Voor de wereld is een doek gespannen: het doek van de overlevering, van de voorgefabriceerde waarheid. Niet alleen conformisten, ook rebellen laten zich door dat doek misleiden: ook zij gaan uit van de kennis die het hun verstrekt, het doek zelf blijft buiten schot.

Behalve in een specifieke kunstvorm: de roman. Sinds Cervantes zijn antiheld Don Quichot op pad stuurde en het doek scheurde door de wereld in haar prozaïsche naaktheid te laten zien, heeft de roman dat negatieve gebaar keer op keer herhaald. Door op die manier telkens nieuwe aspecten van het menselijk bestaan te onthullen heeft de romankunst haar eigen, autonome geschiedenis ontwikkeld, die nu misschien wel ten einde loopt: 'De geschiedenis van de kunst is vergankelijk. Het gebabbel van de kunst is eeuwig.'

Over de romankunst bevat de essays:

1. De romankunst
2. Verraden testamenten
3. Het doek
4. Een ontmoeting

Na zijn baanbrekende eerste essaybundel, De romankunst, publiceerde Milan Kundera in 1993 een tweede boek met essays dat inmiddels als een moderne klassieker geldt: Verraden testamenten.

Ging De romankunst vooral over de roman als autonome kunstvorm met een geheel eigen blik op de wereld, in Verraden testamenten staat veeleer de wijze centraal waarop de esthetische intentie van een kunstenaar (romancier, componist) door het al dan niet gespecialiseerde publiek wordt ontvangen en doorgegeven. Aan de hand van beschouwingen over Kafka, Stravinsky, Janáek en andere hem dierbare kunstenaars laat Kundera zien dat kunstwerken maar al te vaak voor allerlei ideologische en esthetische karretjes worden gespannen: het testament wordt verraden, het individu moet wijken voor de massa.

Zie voor de beschrijving van dit boek: Traagheid.